دقت و تمرکز
بخش فراوانی از مشکلات دانش‌آموزان در کلاس، امتحان و آزمون به موضوع دقت مربوط می‌شود. بدین ترتیب شناسایی کاستی‌های موجود در این زمینه و رفع آن‌ها، تأثیر قابل‌توجهی در بهبود عملکرد دانش‌آموزان در حوزه‌های مختلف خواهد داشت. برای شناسایی نقاط ضعف یادشده، لازم است ابتدا تعریفی صحیح از دقت، عوامل تأثیرگذار بر آن و جنبه‌های قابل‌تغییر آن، ارائه شود.
تعریف دقت:
ازنقطه‌نظر علمی، دقت به معنای توجه غیرارادی حواس پنج‌گانه، به محیط اطراف است؛ بنابراین، اصولاً زمانی به چیزی دقت می‌کنیم که حواس پنج‌گانه ما به آن معطوف شده باشد و به آن توجه کرده باشیم. هرچقدر میزان این توجه بیشتر باشد، دقتمان بیشتر خواهد بود؛ اما دقت با توجه غیرارادی، زمانی است که بدون آمادگی قبلی، به موضوعی توجه کرده باشیم. مثلاً وقتی وارد اتاقی شده و از آن خارج می‌شویم و از ما می‌پرسند که چه وسایلی در اتاق وجود داشته است، پاسخ، به میزان دقت ما بستگی دارد که بدون برنامه و توجه قبلی صورت پذیرفته است.
مثال:
حال، در نظر بگیرید که پیش از آنکه وارد اتاق شویم، از ما خواسته شود به وسایل موجود در اتاق توجه کنیم. این بار، درواقع ارادهٔ ما در این توجه دخیل شده و توجه ما نیز بیشتر می‌شود. در این صورت وارد فاز تمرکز شده‌ایم که نوعی دقت ارادی در یک بازهٔ زمانی، محسوب می‌شود.
این در حالی است که در مفاهیم آموزشی، در بسیاری از مواقع، دقت و تمرکز با یک تعبیر شناخته می‌شوند و هر جا از دقت نام‌برده می‌شود، منظور نوعی دقت ارادی و تمرکز است؛ اما باید گفت، دقت وجه غیرارادی توجه به یک موضوع بوده و تمرکز، صورت ارادی توجه به آن موضوع خواهد بود. باید توجه کرد که دقت، مهارتی قابل پرورش بوده و یک ویژگی ذاتی نیست. به‌هرحال استعداد بالقوهٔ توجه به محیط، در همگان وجود دارد و تنها نیازمند رشد و پرورش است.
علاوه بر ذاتی نبودن، ویژگی مهم دیگری که می‌توان برای دقت نام برد، تأثیر مستقیم آن بر انتقال اطلاعات به حافظهٔ بلندمدت است. به‌طوری‌که می‌توان آن را اولین مرحله از مراحل انتقال اطلاعات دریافتی، به حافظهٔ بلندمدت دانست.
ترتیب مراحل انتقال به‌صورت زیر است:
اطلاعات – حواس پنج‌گانه – حافظه حسی – دقت (توجه و ادراک) – حافظهٔ کوتاه‌مدت – مرور و تداعی- حافظهٔ بلندمدت.
به‌این‌ترتیب، اهمیت تلاش برای افزایش دقت و پرورش این مهارت، روشن‌تر می‌شود.
ازنظر دخالت اراده و تأثیر انتخاب در دقت به محیط، دقت به انواع مختلفی تقسیم می‌شود:
1- دقت حسی:
زمانی که محرک‌های سمعی و بصری، صدا یا آهنگ خاص، رنگ معین و … توجه ما را به خود جلب می‌کند.
۲- دقت ذهنی:
درگیری ذهن توسط یک فکر یا ایدهٔ خاص، درواقع دقت ذهنی محسوب می‌شود.
۳- دقت یا توجه مستقیم:
علاقهٔ شخصی ما به موضوعات پیرامون، در انتخاب مسائل موردتوجه و دقت ما، تأثیر مستقیم دارد. درواقع دقت مستقیم وقتی است که علاقهٔ ما به چیزی، موجب توجه ما به خود آن چیز، می‌شود.
4- دقت یا توجه غیرمستقیم:
هر نوع موردعلاقهٔ ما، به‌طور غیرمستقیم، توجه و دقت ما را به حواشی و مسائل مرتبط با آن مسئله جلب می‌کند. درواقع دقت غیرمستقیم زمانی است که علاقهٔ ما به چیزی، موجب توجه ما به حواشی مربوط به آن می‌شود.
5- دقت ارادی:
هنگامی است که فرد تلاش می‌کند تا با استفاده از تدابیری، به‌طور فعال به موضوعی دقت کند. این نوع از دقت، درواقع هدف اصلی ما در پرورش و ارتقای دقت است. چون دقت اصولاً، امری غیرارادی است. استفاده از واژهٔ دقت ارادی کمی ناملموس است، اما به‌هرحال آنچه در جامعهٔ آموزشی، از آن به‌عنوان «دقت» نام‌برده می‌شود، همین دقت ارادی یا فعال است که افزایش آن، در دانش‌آموزان، دغدغهٔ همه مشاوران محسوب می‌شود.
به نقش حواس پنج‌گانه در دقت و توجه به محیط اطراف، اشاره شد. باید توجه کرد که مهم‌ترین حس در دقت ما، حس بینایی است و به تبعیت از آن، بخش اعظم کمبود توجه، یا به‌اصطلاح «بی‌دقتی‌ها» نیز مربوط به همین حس خواهد بود. توجه به این مسئله، در شناسایی عوامل حواس‌پرتی و یافتن راهکار، جهت افزایش دقت، ضروری است.
حال که تعریف دقت و عوامل تأثیرگذار بر آن ذکر شد، به معرفی مهم‌ترین عوامل کاهش دقت، خصوصاً در دانش‌آموزان، می‌پردازیم.
به‌طورکلی بی‌دقتی دانش‌آموزان بیشتر در سه زمان کلاس، مطالعه و آزمون رخ می‌دهد که دلایل اصلی آن به شرح ذیل است:
دلایل بی‌دقتی
۱ – عجله:
عجله به دو طریق دقت را کاهش می‌دهد. به‌طوری‌که دانش‌آموز در پاسخ به کمبود وقت، به‌طور غیرمنطقی، سعی در افزایش سرعت خود دارد و به هزینهٔ پرداختی (که همان کاهش دقت و به دنبال آن کاهش بازدهی است) توجهی ندارد. علاوه بر این، داشتن عجله، به‌طور ذاتی، بخشی از ذهن فرد را به خود اختصاص می‌دهد و بخشی از تفکر ناخودآگاه فرد، به مسئلهٔ زمان‌بندی، جهت اتمام فعالیت موردنظر معطوف می‌شود.
۲- سرگردانی چشم:
باتوجه‌به این‌که بخش اعظم اطلاعات دریافتی از طریق چشم و حس بینایی است، برگشت‌های غیرارادی چشم به عقب هنگام مطالعه، می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی دقت را کاهش دهد. این مسئله می‌تواند یکی از پیامدهای بی‌دقتی نیز باشد. به‌طوری‌که دانش‌آموز باوجود این‌که هنگام مطالعه به جلو پیش می‌رود، احساس می‌کند مطلبی در خطوط گذشته جاافتاده یا تفهیم نشده است. به‌این‌ترتیب، چشم بین خطوط سرگردان می‌شود و یک سیکل معیوب بین سرگردانی چشم و کاهش دقت شکل می‌گیرد که دقت دانش‌آموز را به میزان هر چه بیشتر کاهش می‌دهد.
۳- وجود محرک‌های اضافه:
محرک‌هایی غیر از مسئله‌ای که نیازمند توجه است، به‌طور فراوانی دقت را کاهش می‌دهند. از این میان محرک‌های حرکتی (که توجه چشم را جلب می‌کنند) محرک‌های صوتی (سروصدای اضافه هنگام آزمون یا مطالعه و به‌طور شایع‌تر در کلاس‌های مدرسه)، مهم‌ترین نقش را در انتقال توجه فرد ایفا می‌کنند.
4- کاهش غیرارادی توجه:
این مورد از کاهش توجه، بیشتر مربوط به جلسات آزمون است. تحلیل آزمون‌های متعدد دانش‌آموزان نشان داده است که هر چه سؤالی ساده‌تر باشد، ضریب اشتباه و خطا (رخ دادن بی‌دقتی) در مورد آن بیشتر می‌شود. گویی نوعی احساس خوشایند درونی و رضایتمندی حاصل از مواجهه با سؤالی ساده، به‌طور ناخودآگاه، توجه ذهن را منحرف نموده و به‌این‌ترتیب سبب از دست رفتن سؤالات ساده می‌شود.
علاوه بر این، دانش‌آموز هر چه به انتهای آزمون نزدیک می‌شود، خستگی ذهنی و جسمی او، سبب کاهش غیرارادی توجه او می‌گردد.
5- پرش ذهن:
بارها از دانش‌آموزان شنیده‌ایم که اظهار می‌کنند هنگام مطالعه، دچار پرش ذهن یا به عبارتی طوفان ذهن می‌شوند. به‌این‌ترتیب زمانی که دانش‌آموز احساس می‌کند با تمرکز در حال مطالعه است، ناگهان افکاری بی‌ربط با مسئلهٔ موردنظر، به ذهنش هجوم می‌آورند و زمان زیادی را از دانش‌آموز هدر می‌دهند. معمولاً این افکار، ناشی از نداشتن برنامه‌ای مدون جهت انجام کارهای روزانه یا نداشتن تمرکز کافی (به هر دلیل) است. خصوصاً این افکار زمانی بیشتر می‌شوند که سرعت مطالعهٔ دانش‌آموز به‌اندازه‌ای کم است که اجازه ورود این افکار را به ذهن می‌دهد. به‌بیان‌دیگر زمانی که دانش‌آموز به‌طور فعال مطالعه نمی‌کند، احتمال هجوم این افکار بیشتر است.
6- عدم آگاهی از اهمیت موضوع:
به‌طور ذاتی، انسان به هر چیزی که برایش اهمیت نداشته باشد، توجه نمی‌کند و ترجیح می‌دهد تا زمان خود را برای فعالیت‌های به‌ظاهر مهم‌تر صرف کند.
۷- نداشتن علاقه:
علاقه به‌عنوان یک فاکتور قوی برای جلب‌توجه در نظر گرفته می‌شود. همان‌طور که در تعریف دقت غیرمستقیم ذکر شد، علاقه سبب می‌شود که نه‌تنها به خود آن موضوع، بلکه به حواشی آن نیز، دقت ویژه مبذول داشته شود.
۸- نداشتن انگیزه و هدف:
انگیزه به‌خودی‌خود، یک محرک قوی جهت اجتماع حواس به موضوعی می‌شود که فرد معتقد است برای رسیدن به هدف، باید به آن دقت و توجه داشته باشد.
۹- عوامل مزاحم درونی:
علاوه بر محرک‌های اضافی خارجی، عواملی در خود فرد نیز سبب کاهش توجه و توانایی تمرکز می‌شود. ازجملهٔ این عوامل، می‌توان به گرسنگی، خستگی، خواب‌آلودگی، بی‌حوصلگی و یا حتی عدم توانایی یادگیری یک درس خاص (که سبب بی‌علاقگی و کاهش توجه می‌شود) اشاره نمود.
۱۰- کم بودن دفعات مواجهه با یک محرک خاص:
افراد مختلف، بنا بر میزان دقت خود، نیازمند به‌دفعات متفاوت از مواجهه با یک محرک تکراری، جهت توجه نمودن به آن می‌باشند. به‌این‌ترتیب، دانش‌آموزی که دقیق است، پس از اولین مواجهه با یک اشتباه، طوری عمل می‌کند که از تکرار آن در دفعات بعدی، جلوگیری کند. برعکس، دانش‌آموزی که کمتر دقت می‌کند، باید چندین بار با یک اشتباه تکراری مواجه شود تا به آن دقیق‌تر شده و جلوی تکرار مجدد آن را بگیرد.
به هر میزان که اشتباهی را تکرار کنیم و خود را به خاطر آن بیشتر ملامت کنیم، احتمال تکرار آن اشتباه، کمتر خواهد شد؛ بنابراین کمبود تمرین و تکرار، یکی از ریز فاکتورهای بی‌دقتی است.
باتوجه‌به علل و عوامل ذکرشده برای کاهش دقت، می‌توان راهکارهایی جهت رشد و پرورش دقت و افزایش این مهارت درونی ارائه نمود.
راه‌های افزایش دقت
1- نهادینه کردن دقت:
به‌منظور افزایش دقت و تبدیل‌شدن به انسانی دقیق، این ویژگی باید در ذات و نهاد دانش‌آموزان ارتقا یابد. به‌بیان‌دیگر، دقت دانش‌آموز در مطالعه، کلاس و آزمون هنگامی افزایش می‌یابد که او در تمام فعالیت‌های خود، حتی راه رفتن، غذا خوردن، صحبت کردن و … دقیق باشد و یاد بگیرد که همهٔ کارهای خود را با دقت انجام دهد. به‌این‌ترتیب دقت در وجود او نهادینه می‌گردد و هنگام مطالعه و آزمون نیز با دقت عمل می‌کند.
بسیار شنیده‌ایم که دانش‌آموزان به دنبال مشاهدهٔ موارد بی‌دقتی در یک آزمون یا امتحان، تصمیم می‌گیرند که دقت خود را افزایش دهند و اظهار می‌کنند که در «آزمون بعد، بیشتر دقت می‌کنم». درواقع این گروه از دانش‌آموزان با تعریف دقت آشنا نبوده و نمی‌دانند که افزایش دقت، کاری نیست که یک‌باره و یک‌روزه و صرفاً با یک تصمیم آنی انجام گیرد، بلکه گاهی هفته‌ها و حتی ماه‌ها زمان لازم است تا یک دانش‌آموز، دقت خود را در امور مختلف افزایش دهد و درواقع، سبک زندگی خود را به نوع «با دقت» تغییر دهد. متأسفانه مشاوران و معلمان به دنبال مشاهدهٔ موارد بی‌دقتی دانش‌آموزان در آزمون، به این جمله که «از آزمون بعد، بیشتر دقت کن» بسنده می‌کنند و افزایش دقت را به جلسهٔ آزمون محدود می‌کنند، بدون آنکه دانش‌آموزان را توجیه کنند که افزایش دقت در جلسهٔ آزمون، نیازمند تمرین و تکرار به‌منظور دقت بیشتر، هنگام مطالعه و خود آزمونی در منزل است.
در حقیقت به دانش‌آموزان توصیه می‌شود که دقیق باشند، بدون آنکه به آن‌ها یادآوری شود که این امر به‌یک‌باره و صرفاً با تصمیم‌گیری، امکان‌پذیر نیست. همین امر سبب می‌شود چنانچه دانش‌آموز در آزمون بعدی نیز مرتکب بی‌دقتی شود، سرخورده شده و احساس کند که توانایی دقت و دقیق بودن را ندارد. به‌این‌ترتیب، لازم است ضمن توصیه به دانش‌آموزان جهت افزایش دقت، راه‌کارهای عملی و علمی افزایش دقت، به آن‌ها آموزش داده شود و به آن‌ها یادآوری شود که افزایش دقت، روندی زمان‌بر بوده و نیازمند صبر و حوصلهٔ زیادی است.
2- مطالعهٔ خط بر:
بدون شک مهم‌ترین تکنیک برای افزایش دقت هنگام مطالعه، مطالعهٔ خط بر است. به‌طوری‌که از طریق چند مکانیسم، سبب افزایش توجه به موضوع موردمطالعه می‌شود. با این تکنیک دانش‌آموز هنگام مطالعهٔ هر مطلب، یا حتی سؤالات آزمون انگشت خود یا خودکار یا مدادش را هم‌زمان با حرکت چشم، زیر موضوع موردنظر حرکت می‌دهد. به‌این‌ترتیب، از سرگردانی چشم بین خطوط که یکی از مهم‌ترین عوامل بی‌دقتی است، جلوگیری می‌کند. درواقع مطالعهٔ خط بر، عامل تنظیم‌کنندهٔ سرعت ذهن با سرعت حرکت چشم است و تا زمانی که ذهن موضوعی را دریافت نکرده باشد، به‌طور ناخودآگاه، از آن نمی‌گذرد و به تبعیت از آن چشم نیز سریع‌تر حرکت نمی‌کند و به این صورت امکان مطالعهٔ همهٔ جزئیات فراهم می‌شود.
علاوه بر این، مطالعهٔ خط بر، به لحاظ ظاهری و روانی، نوعی حس اهمیت برای موضوع موردمطالعه ایجاد می‌کند که این مسئله، خود می‌تواند بخش غیرارادی دقت را افزایش دهد.
ضمناً به دنبال عدم سرگردانی چشم و فهم قابل‌قبول مطلب، علاقه و انگیزهٔ دانش‌آموز بیشتر شده و به‌نوبهٔ خود دقت و توجه هنگام مطالعه افزایش می‌یابد.
به‌این‌ترتیب، لازم است تا مطالعهٔ خط بر، به همهٔ دانش‌آموزان، هنگام مطالعهٔ همهٔ دروس و موضوعات مختلف توصیه شود و نوعی ضرورت به شمار بیاید. به‌طوری‌که می‌توان آن را در قالب یک شعار به دانش‌آموزان گوش زد کرد: «مطالعهٔ بدون قلم، ممنوع».
3- افزایش سرعت مطالعه:
افزایش سرعت مطالعه، به‌طور فراوانی دقت را افزایش می‌دهد. البته این افزایش دقت، رابطهٔ کاملاً مستقیم و خطی با سرعت مطالعه ندارد. به‌عبارت‌دیگر، افزایش سرعت تا زمانی دقت را افزایش می‌دهد که به مطالعهٔ فعال برسیم؛ یعنی به‌طور ارادی (تمرکز) به جزئیات موضوع موردمطالعه دقت می‌شود، بدون این‌که عجله‌ای برای تمام شدن مطلب وجود داشته باشد. در حقیقت، با افزایش سرعت مطالعه، ذهن دانش‌آموز تااندازه‌ای روی موضوع موردنظر، متمرکز می‌شود که اجازهٔ اثرگذاری به هیچ محرک بیرونی و درونی، جهت کاهش دقت و از بین بردن تمرکز نمی‌دهد. باید توجه داشت که افزایش سرعت مطالعه، باعجله کردن هنگام مطالعه تفاوت دارد و افزایش سرعت تا حدی مجاز است که دانش‌آموز به مرز مطالعهٔ فعال برسد.
این افزایش سرعت و فعال بودن، علاوه بر مطالعه، در موارد دیگر همچون کلاس درس نیز دقت دانش‌آموز را افزایش می‌دهد. به‌طوری‌که اگر دانش‌آموز مجبور باشد تا سرعت دیدن و شنیدن خود را در کلاس درس طوری تنظیم کند که مطلبی را از دست ندهد، ناگزیر خواهد بود که دقت کند و به مسائلی که ممکن است سبب حواس‌پرتی او شوند، بی‌توجه باشد. به عبارتی، به‌طور فعال در کلاس شرکت خواهد داشت. (بنابراین همیشه درس دادن با سرعت کم، به نفع دانش‌آموزان نخواهد بود!).
با افزایش سرعت مطالعه، بر میزان دقت افزوده می‌شود تا زمانی که به یک مقدار حداکثر می‌رسد. پس‌ازاین، افزایش سرعت مطالعه، سبب کاهش دقت می‌شود به‌طوری‌که با افزایش بی‌رویهٔ سرعت، دقت حتی از میزان پایه نیز کمتر خواهد شد.
4- تنظیم وقت (تست‌های زمان‌دار):
همان‌طور که ذکر شد، «عجله» یکی از مهم‌ترین علل کاهش دقت است. این مورد خصوصاً در آزمون‌ها که فرد باید به تعداد مشخصی از سؤالات در زمانی محدود پاسخ دهد، بیشتر اتفاق می‌افتد.
به همین دلیل توصیه می‌شود که دانش‌آموزان، حل کردن تست‌های زمان‌دار را در منزل شروع کنند تا به‌این‌ترتیب، تکنیک‌های مدیریت زمان را یاد گرفته و مشکلات خود درزمینهٔ کمبود وقت را شناسایی و برطرف سازند. علاوه بر این، دانش‌آموزانی که بی‌دقت هستند، در مواجهه با تست‌های زمان‌دار، چون ناگزیرند سریع‌تر عمل کنند، موارد بی‌دقتی آن‌ها آشکار شده و به‌این‌ترتیب می‌توانند برای برطرف سازی نقاط ضعف خود اقدام کنند.
نکتهٔ مهم دیگری که دانش‌آموز از حل کردن تست‌های زمان‌دار یاد می‌گیرد، این است که زمانی که به هر سؤال اختصاص یافته، فقط برای پاسخگویی به سؤال نیست، بلکه زمانی نیز برای خواندن کامل صورت سؤال در نظر گرفته‌شده است و نیازی به عجله جهت پاسخگویی نیست.
5- خودزنی آموزشی (تکنیک کش):
به‌منظور انجام این تکنیک، دانش‌آموز به دنبال هر بی‌دقتی یا بی‌توجهی، یک محرک نسبتاً دردناک برای خود در نظر می‌گیرد و به‌این‌ترتیب، یاد می‌گیرد که از تکرار بی‌دقتی پرهیز کند. روش انجام این تکنیک، به‌این‌ترتیب است که دانش‌آموز یک کش را دور انگشت خود می‌بندد و پس از هر بی‌دقتی، کش را می‌کشد. این تکنیک سبب افزایش دقت و جمع شدن حواس دانش‌آموز می‌شود و از تکرار اشتباه مشابه، به میزان قابل‌توجهی جلوگیری می‌کند.
معادل همین تکنیک، ضرب‌المثل معروف ادبیات فارسی با عنوان «پشت دست را داغ کردن» است که مفهوم اصلی آن جلوگیری از تکرار اشتباه مشابه است.
6- افزایش هوشیاری:
این تکنیک بیشتر برای موارد کاهش غیرارادی توجه کاربرد دارد. به‌طوری‌که دانش‌آموز یاد می‌گیرد که هنگام مواجهه با سؤال‌های ساده، حالت جسمانی خود، مثلاً حالت چهرهٔ خود را به‌گونه‌ای تغییر دهد که گویی با یک مسئلهٔ بسیار مهم و حتی خطرناک روبه‌رو شده است. به‌این‌ترتیب امکان وقوع اشتباهات غیرارادی را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.
به‌علاوه، برخورد هوشیارانه با مسائل، به‌خودی‌خود نیز دقت را افزایش داده و سبب می‌شود دانش‌آموز به مواردی که در حالت عادی بی‌اهمیت به نظر می‌رسند، نیز توجه کند. وقتی فردی همواره خود را در حالت آماده‌باش قرار می‌دهد، احتمال بی‌دقتی در او کاهش می‌یابد.
7- یادداشت‌برداری:
این تکنیک از بروز بی‌دقتی هنگام مطالعه و همچنین در کلاس درس جلوگیری می‌کند. ضمن این‌که به هماهنگ شدن سرعت دانش‌آموز کمک می‌کند و سبب حضور فعال در کلاس می‌شود. به‌این‌ترتیب، دانش‌آموز یاد می‌گیرد که با یادداشت‌برداری از نکات ضروری، هنگام مطالعهٔ مطلب، دقیق‌تر و با توجه بیشتری مطالعه کند و هنگام شنیدن صحبت‌ها در کلاس درس، از توجه به عوامل مزاحم خودداری کند. علاوه بر این، یادداشت نمودن محاسبات در آزمون‌ها، به میزان قابل‌توجهی از بروز خطاهای ذهنی می‌کاهد.
8- حل تست بلافاصله بعد از مطالعه (تست‌های آموزشی):
در آموزش نحوهٔ مطالعه، به دانش‌آموزان توصیه می‌شود که بعد از مطالعهٔ کتاب و جزوه در هر درس، از مبحث مطالعه شده، تمرین و تست آموزشی حل کنند. دانش‌آموز با حل کردن این تست‌ها، متوجه نکاتی می‌شود که احتمالاً هنگام مطالعهٔ جزوه و کتاب درسی، به آن‌ها دقت نکرده بود. در حقیقت، این تست‌ها ارزشی جهت ارزیابی نداشته و صرفاً تکمیل‌کنندهٔ فرایند آموزش هستند. یکی دیگر از فواید تکمیل آموزش به این روش، افزایش دقت دانش‌آموز در مطالعات بعدی است و دانش‌آموز یاد می‌گیرد که به چه نکاتی باید بیشتر توجه نماید.
9- تمرین و تکرار:
«اَبَر دقیق‌ها، افرادی هستند که یک اشتباه را فقط یک‌بار انجام می‌دهند»
در حقیقت، میزان یادگیری افراد از اشتباهات انجام‌شده، متفاوت است و افراد به میزان دقت خود، نیازمند به تکرار یک اشتباه جهت جلوگیری از وقوع مجدد آن هستند. هر چه دقت فرد بیشتر باشد، با تکرار اشتباه به‌دفعات کمتری، نحوهٔ پیشگیری از آن را یاد می‌گیرد. تأکید بر تمرین زیاد ازاین‌جهت است که هر چه دانش‌آموز سؤال و تمرین بیشتری حل می‌کند، اشتباهات بیشتری انجام می‌دهد و بالاخره یاد می‌گیرد که یک اشتباه مشخص را تکرار نکند.
10- حل سؤالات مشابه با اعداد متفاوت:
یکی از مهم‌ترین نمادهای بی‌دقتی در دانش‌آموزان، اشتباهات محاسباتی است که گاهی موجب یأس و ناراحتی دانش‌آموزان بخصوص دانش‌آموزان قوی‌تر می‌شود. ازجمله دلایل این موضوع، این است که معمولاً دانش‌آموزان به حل تمرینات مشابه با اعداد متفاوت، گرایشی نشان نمی‌دهند و بیشتر دوست دارند تا با موضوع یا مطلب یا سؤالی جدید روبه‌رو شوند. باید به دانش‌آموزان تأکید شود که بخصوص در آزمون‌های تستی که مهم‌ترین موضوع در آن‌ها، رسیدن به پاسخ سؤال است، بلد بودن راه‌حل یک سؤال، به معنای رسیدن به پاسخ صحیح نیست و کوچک‌ترین بی‌دقتی، همهٔ زحمات دانش‌آموزان در کشف راه‌حل و پاسخگویی به یک سؤال را به هدر خواهد داد؛ بنابراین، همه دانش‌آموزان برای کاهش بی‌دقتی، الزاماً باید همهٔ سؤالات مشابهی را که اعداد متفاوتی دارند، حل و بررسی نمایند و به‌این‌ترتیب با تمرین زیاد، ریسک اشتباهات محاسباتی و بی‌دقتی خود را کم کنند.
11- برنامه‌ریزی منطقی:
یکی از مهم‌ترین علل بی‌دقتی، «عجله» معرفی شد. به همین دلیل یک برنامه‌ریزی منطقی ازنظر زمانی، می‌تواند از عجلهٔ دانش‌آموز برای رسیدن به برنامه و سردرگمی او جلوگیری کند.
از طرف دیگر، سرعت برنامه نباید تا حدی کند شود که اجازهٔ پرش ذهن را به دانش‌آموز بدهد و نیاز به مطالعهٔ فعال را از او سلب کند.
12- روش‌های نوین مطالعه و ایجاد نوعی تازگی:
یکی از عوامل جلب‌کنندهٔ توجه، تازه بودن مطلب یا موضوعی است که برای مطالعه در نظر گرفته‌شده است.
قابل پیش‌بینی است که دانش‌آموزان به دنبال مطالعهٔ طولانی یک متن، خسته شده و به‌طور پیش‌رونده‌ای دچار کاهش دقت شوند. به همین علت، توصیه می‌شود که هنگام مشاهدهٔ یک‌شکل، نمودار یا جدول، به‌جای عبور سریع از آن، وقت بیشتری را صرف آن نموده تا خستگی چشم ناشی از مطالعهٔ متن برطرف شود. ضمن این‌که یافتن نکات در شکل‌ها و نمودارها، خود عاملی جهت افزایش دقت دانش‌آموز محسوب می‌شود.
علاوه بر این، دانش‌آموزانی که هنگام مطالعه، از رسم شکل‌ها و نمودارها استفاده می‌کنند، به‌طور خودکار توجه بیشتری به مطالب نشان می‌دهند، ضمن این‌که از مطالعهٔ یکنواخت خسته نمی‌شوند.
13- تضاد و تنوع:
تضاد، همواره توجه انسان را جلب می‌کند و به‌طور ذاتی، یک محرک قوی برای دقت بیشتر محسوب می‌شود. به‌این‌ترتیب ایجاد تضاد، هنگام مطالعه می‌تواند سبب افزایش دقت و توجه به موضوع موردنظر شود.
یکی از راه‌های ایجاد تضاد در مطالعه، قرار دادن دروس متفاوت در سبد مطالعاتی روزانه است. به‌این‌ترتیب تفاوت ایجادشده، از خستگی ذهن جلوگیری می‌کند و با ایجاد یک تضاد قابل‌توجه، تأثیر به سزایی در افزایش دقت به موضوع جدید خواهد داشت. استفاده از تنوع و تضاد در برنامه مطالعاتی، زمانی است که از دانش‌آموز می‌خواهیم تا پس از مطالعهٔ یک درس «استدلالی – تحلیلی» مثل ریاضیات، به سراغ مطالعه یک درس «حفظی – مفهومی» مثل ادبیات برود.
تمرکز:
در لغت یعنی تراکم، یکپارچگی، فشردگی و در اصطلاح به معنای حفظ توجه و دقت، به موضوعی خاص، با حذف افکار مزاحم است. به‌بیان‌دیگر، تمرکز همان جهت دادن همهٔ توجه، دقت، توان و انرژی فرد به‌طورجدی و عمیق بر موضوعی واحد است.
عدم تمرکز یا کمبود آن، یکی از رایج‌ترین شکایات دانش‌آموزان و بخصوص والدین آن‌هاست و سؤالی که همواره مطرح است این‌که چرا اصولاً دانش‌آموزان نمی‌توانند خوب تمرکز کنند و شاید پاسخی ساده به این سؤال پیچیده بسیاری از گره‌ها را در امر تمرکز برای مشاوران باز کند و آن این‌که اصولاً تمرکز کردن کار دشواری است و دانش‌آموزان ترجیح می‌دهند کار راحتی (تمرکز نکردن) را انتخاب کنند؛ بنابراین یکی از وظایف اولیهٔ مشاوران محترم، توضیح دادن سخت بودن تمرکز و ایجاد آمادگی جسمی، روحی و روانی لازم برای تمرکز کردن دانش‌آموزان است.
باید پذیرفت که باتوجه‌به توسعهٔ روزافزون ابزارهای ارتباطی مثل کانال‌های تلویزیونی، تلفن، موبایل، اینترنت، روزنامه‌ها و مجلات و توسعهٔ ارتباطات اجتماعی، حجم اطلاعات ورودی به ذهن یک دانش آمور از طرق مختلف، به‌شدت افزایش‌یافته و تمرکز کردن بر روی درس و کتاب را بسیار سخت‌تر از گذشته نموده است. ازاین‌رو، بهتر است دانش‌آموز ابتدا آموزش ببیند تا چگونه از این‌همه عامل مجذوب‌کننده رهایی یافته و مشغول تمرکز بر اهداف مطالعاتی خود شود. ضمن این‌که توجه و اعتنای دانش‌آموزان به لزوم تمرکز و آموزش راه‌های رهایی از عوامل ضدتمرکز، به‌خودی‌خود کارساز نیست. چه‌بسا بسیاری از دانش‌آموزان از لزوم و نحوهٔ متمرکز شدن بر امر مطالعه آگاهی دارند، ولی به سخنی ساده، حال نشستن پشت میز مطالعه و تمرکز دقیق را ندارند؛ بنابراین، تحریک، تشویق و توجیه دانش‌آموزان به تمرکز و ایجاد انگیزه لازم برای آن خود از مهم‌ترین وظایف یک مشاور محسوب می‌شود.
ناگفته پیدا است که تا دانش‌آموزی شخصاً نخواهد که تنبلی، رکود و رخوت را رها کرده و بر نفس خویش غلبه کند، هیچ‌کس نمی‌تواند او را مجبور به تمرکز نماید.
بسیاری تصور می‌کنند که تمرکز، یک امر ذاتی است و تغییر آن غیرممکن است. این در حالی است که تمرکز یک امر اکتسابی بوده که حتی با بهرهٔ هوش معمولی نیز در صورت تمرین، پرورش و جهت‌دهی صحیح، می‌توان به آن دست‌یافت؛ بنابراین تمرکز، یک مهارت است که فرد با تلاش مضاعف و حذف عوامل مخل و مزاحم و تمرین و ممارست لازم، می‌تواند به آن دست یابد.
یکی از مهم‌ترین دلایل عدم تمرکز این است که فرد به‌طور ناخودآگاه، در حین انجام فعالیت فکری، سعی می‌کند با پرواز ذهنی و توجه به یک موضوع دیگر، به ذهنش استراحت دهد، بخصوص اگر به تمرکز بر موضوعی که به آن علاقه ندارد، مجبور شده باشد که در این صورت حجم این پروازهای ذهنی، دائماً بیشتر می‌شود؛ بنابراین فرد بدون این‌که خود بخواهد، به‌صورت ناخودآگاه، ذهن خود را از موضوع مورد تمرکز رها می‌کند تا از حجم فشارهای وارده بر ذهنش بکاهد و کمتر خسته شود.
عوامل عدم تمرکز:
علل بیرونی:
عواملی هستند که از بیرون به فرد تحمیل شده و جلوی تمرکز او را می‌گیرند. مثل سروصدای محیط اطراف، کم یا زیاد بودن نور محیط، هوای خیلی گرم یا سرد و … که به‌راحتی قابل‌کنترل هستند و به‌محض حذف عامل ضد تمرکز، فرد می‌تواند متمرکز شود. رفتن یک دانش‌آموز به کتابخانه، در مواردی که فضای منزل محدود و شلوغ است، ازجمله اقدامات مؤثر جهت غلبه بر عوامل بیرونی عدم تمرکز است.
علل درونی:
عواملی درونی و ذهنی هستند که جلوی تمرکز دانش‌آموز را می‌گیرند و شامل همهٔ اندیشه‌ها و افکاری هستند که جلوی تمرکز حواس و انسجام فکری دانش‌آموز را می‌گیرند. این عوامل شامل موارد زیر هستند:
نگرانی و تشویش، خیال‌پردازی و پروازهای ذهنی، غم و غصه، درد و رنج، خشم و شادی، سردرد، گرسنگی و تشنگی و…
روش‌های افزایش تمرکز
انتخاب هدف و انگیزه بالا:
اگر دانش‌آموز هدف و انگیزه مشخصی نداشته باشد، تمرکز برای او معنایی نخواهد داشت. آنچه یک دانش‌آموز را، علی‌رغم همه عوامل ضد تمرکز موجود، پشت میز مطالعه متمرکز نگه می‌دارد، عشق به رسیدن به هدف و انگیزهٔ بالای اوست که می‌تواند ضامن غیرت، تعصب و غلبه بر هوای نفس خود برای انجام‌وظیفه‌ای باشد که مسئولیت آن را پذیرفته است و شاید این مهم‌ترین عاملی است که گاهی دانش‌آموزی در نقاط محروم، علی‌رغم همهٔ کاستی‌ها و محدودیت‌ها، با تکیه بر این ویژگی، قهرمانانه گوی سبقت را از بقیه ربوده و در آزمونی چون کنکور سراسری جزء رتبه‌های برتر می‌شود.
به‌این‌ترتیب، کمک به دانش‌آموز جهت انتخاب هدف و بالا بردن آگاهی و متعاقب آن انگیزهٔ او، می‌تواند از ابتدایی‌ترین اقدامات برای افزایش تمرکز دانش‌آموز تلقی شود. فراموش نشود که مهم‌ترین عامل محرک انگیزه در دانش‌آموز، به‌ویژه زمانی که تمرکزش را به دلیل بی‌انگیزگی از دست می‌دهد، مرور اهداف و تقویت امید رسیدن به آن‌هاست.
ایجاد علاقه:
اصولاً انسان بر چیزی بیشتر تمرکز می‌کند که علاقهٔ بیشتری به آن داشته باشد. یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد علاقه در دانش‌آموزان، افزایش آگاهی آن‌هاست. مثلاً ممکن است دانش‌آموزی از گروه تجربی که علاقه‌مند به رشتهٔ پزشکی است، از ریاضی ابراز تنفر کند و با این توجیه، کمتر ریاضی بخواند. به‌بیان‌دیگر، علاقه به مقصد، به معنای دوست داشتن مراحل و تمام جزئیات مسیر رسیدن به آن نیست. مثلاً به دلیل علاقه به سلامتی، لازم است حتی دارویی تلخ را تحمل کنیم (پذیرفتن تلخی مسیر درازای علاقهٔ رسیدن به مقصد) و بنابراین، تغییر ذهنیت او نسبت به درس ریاضی و ایجاد علاقه در وی، همه مثال‌هایی است از اقداماتی که یک مشاور می‌تواند برای ایجاد علاقه در دانش‌آموز و متعاقب آن، تمرکز بیشتر او هنگام مطالعه، به انجام رساند.
به‌هرحال، اشتیاق دانش‌آموز را می‌توان گاهی با علاقه نسبت به مطالب خواندنی و گاهی با کاربرد فنون ماهرانهٔ مطالعه نسبت به مطالب مذکور افزایش داد.
خودپنداری مثبت (تلقینات مثبت و رد افکار منفی):
تلقین انرژی‌های مثبت به دانش‌آموز و ایجاد تصورات موفقیت‌آمیز در او، ضمن بالا بردن اعتمادبه‌نفسش، موجب افزایش مهارت، نیرو و توان او شده و ذهنش را مستعد تمرکز بیشتر خواهد کرد.
تلقینات و انرژی‌های مثبت، چه از سوی خود فرد و چه از سوی دیگران، موتور محرکهٔ او در مواجهه با همهٔ موانع و مشکلات، بر سر راه تمرکز بوده و عامل مهمی برای تضمین پیشروی او به‌سوی قلهٔ موفقیت خواهد بود.
باید به دانش‌آموزان توضیح داد که جای تعجب فراوانی است که وقتی آن‌ها روزی چند بار دست‌های خود را برای جلوگیری از ورود میکروب‌ها به بدنشان می‌شویند، درحالی‌که به میکروب‌های مختلف روحی و روانی (یأس، ناتوانی و افکار منفی) اجازه می‌دهند تا به‌راحتی وارد سیستم ذهنی‌شان شوند و آن را آرام‌آرام، نابود کنند. در چنین شرایطی انتظار تمرکز امری محال و بیهوده به نظر می‌رسد، بنابراین خودپنداری مثبت از مهم‌ترین عوامل بسترسازی برای تمرکز محسوب می‌شود.
پرهیز از خیال‌پردازی و پروازهای ذهنی:
باید تا حد امکان، میزان پروازهای ذهنی دانش‌آموز را که معمولاً در حین مطالعه صورت می‌گیرد، کاهش داد. توصیه به مطالعه در کتابخانه و مطالعهٔ تحت نظر، خودکنترلی و تمرین بازگشت سریع تمرکز، استفاده از زنگ تمرکز (ساعتی که تنظیم شده تا هر ۱۰ تا ۱5 دقیقه یک تک‌زنگ برای چک کردن میزان تمرکز بزند) همگی از مواردی هستند که می‌تواند جلوی خیال‌پردازی‌های دانش‌آموز و پروازهای ذهنی‌اش را بگیرند.
ریشه‌کنی عوامل ضد تمرکز:
بسیاری از دانش‌آموزان ادعا می‌کنند که می‌توانند درعین‌حال که از وسایلی مثل موبایل، کامپیوتر (اینترنت) و غیره بهره‌مندند، بر برنامه‌های خود مدیریت کنند و تمرکز کافی داشته باشند. این در حالی است که تجربهٔ عملی در مورد اکثر دانش‌آموزان، حاکی از عدم استفادهٔ مناسب و منطقی آن‌ها از این ابزارها است که مهم‌ترین علت آن، هیجانات دوران نوجوانی و جوانی و تحریک‌پذیری آن‌ها در این سنین است؛ بنابراین در متون علمی، نه‌تنها در موارد موردنیاز به تمرکز، به حذف عوامل ضد تمرکز تأکید شده، بلکه صراحتاً از واژهٔ ریشه‌کنی (Eradication) در این مورد نام برده شده است! یعنی برای حفظ تمرکز پایدار در هنگام مطالعه، بخصوص در یک دورهٔ زمانی مشخص مثل دوران کنکور، ریشه‌کنی عوامل ضد تمرکز، یک اقدام ضروری است.
یادداشت افکار و اندیشه‌های منفی:
یادداشت افکار و اندیشه‌های منفی، این‌گونه به دانش‌آموز القا می‌کند که او همهٔ موانع و مشکلات را برشمرده و در اختیار دارد و اینک می‌تواند حل آن‌ها را به آینده موکول کند؛ بنابراین دیگر موضوعی برای درگیری ذهن او و جلوگیری از تمرکزش، وجود نخواهد داشت.
افزایش سرعت مطالعه:
برخلاف تصور اولیه، افزایش سرعت مطالعه، یکی از عوامل مهم در افزایش تمرکز داوطلب در هنگام مطالعه است!
باتوجه‌به این‌که ذهن انسان قادر است بیش از ۱۰۰۰ کلمه را در دقیقه از خود عبور دهد، وقتی سرعت مطالعه کم باشد، ذهن، وقت اضافی خواهد داشت و ناچار، به این شاخه و آن شاخه بریده و درنتیجه عدم تمرکز و حواس‌پرتی به وجود می‌آید؛ بنابراین افزایش سرعت مطالعه (البته با سرعت مطمئنه) با کم کردن میزان حواس‌پرتی، تمرکز حین مطالعه را افزایش می‌دهد. مثلاً وقتی اتومبیلی با سرعت بالا حرکت می‌کند، راننده احساس خطر کرده و مجبور می‌شود دقت و تمرکز بیشتری داشته باشد؛ اما در سرعت پایین، ناخودآگاه تمرکزش کم شده و حالت آماده‌باش قبلی را از دست می‌دهد.
مسدود کردن انتهای مطالعه:
بهترین اقدام برای افزایش سرعت مطالعه، مسدود کردن انتهای آن است. به‌طوری‌که دانش‌آموز موضوع‌های مطالعاتی خود را تقسیم‌بندی کرده و آن را به موضوعات کوچک‌تری تبدیل می‌کند و برای هرکدام، زمان مشخص تعیین می‌کند؛ بنابراین خود را مجبور می‌کند تا مطالعهٔ قسمت موردنظر را در زمان مقرر به پایان رساند. به‌این‌ترتیب سرعت مطالعه‌اش بیشتر می‌شود، درست مثل شب امتحانات نهایی که اگر برای درسی ۳ روز وقت تعیین می‌شود، معمولاً دانش‌آموز، بیشترین میزان مطالعه‌اش را در روز آخر که انتهای مطالعه مسدود بوده و آخرین فرصت اوست، موکول می‌کند و جالب این‌که تمرکز، سرعت و کیفیت مطالعه‌اش در روز آخر به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. حال، اگر به دانش‌آموزان بیاموزیم که برای مطالعه هر قسمت، وقت تعیین کنند و بر مطالعه در محدودهٔ زمانی مشخص اصرار داشته باشند، سرعت مطالعه و تمرکزشان بیشتر خواهد شد.
برنامه‌ریزی صحیح:
یک برنامه مدوّن که ضمن مطالعهٔ مدوّن، استراحت مطلوب در فواصل مطالعه، خواب کافی، تغذیه مناسب و انجام به‌موقع تکالیف است، می‌تواند کمک شایانی به حفظ تمرکز دانش‌آموز نماید.
اقدامات مؤثر در یادگیری:
اقداماتی چون خلاصه‌نویسی، یادداشت‌برداری، کدگذاری و … می‌توانند در حفظ تمرکز دانش‌آموز در حین مطالعه مؤثر باشند.
طرح سؤال هنگام مطالعه:
طرح سؤال یکی از روش‌های مطالعهٔ دقیق و مؤثر است. به‌گونه‌ای که فرد را وادار می‌کند تا به‌طور فعال و مؤثر به دنبال پاسخ به سؤال طرح‌شده باشد که این امر، خود نیازمند توجه و تمرکز فراوان و دقتی مضاعف است؛ بنابراین طرح سؤال، باعث جلب اجباری توجه و افزایش تمرکز حین مطالعه می‌گردد.
به‌هرحال، کسی که به دنبال چیزی می‌گردد (پاسخ سؤال) برای یافتنش بیشتر تمرکز می‌کند.
حفظ بهترین موقعیت برای بدن جهت تمرکز هنگام مطالعه:
مسلماً بهترین حالت مطالعه، مطالعهٔ پشت میز است که ازلحاظ ارگونومی اثبات‌شده است که باید فاصلهٔ کتاب تا چشم ۳۰ سانتی‌متر باشد. همهٔ حالات دیگر مطالعه، مثل مطالعهٔ لمیده، درازکش، خوابیده به پشت و راه رونده به‌طورکلی مردودند.
نفی مطالعه راه رونده:
بسیاری از دانش‌آموزان عادت دارند که هنگام مطالعه راه بروند. این امر به‌طورکلی مردود بوده و بهتر است هر چه زودتر این عادت آن‌ها اصلاح شود. مهم‌ترین علل نفی مطالعه راه رونده به شرح ذیل است:
1. صرف شدن بخشی از انرژی مغز برای حفظ تعادل و عدم امکان تمرکز کامل
2. عدم تطابق میدان و مرکز بینایی هنگام راه رفتن و خستگی چشم
3. خستگی جسمی و ضعف ناشی از راه رفتن زیاد
پرهیز از مطالعات فلّه‌ای:
به‌طورکلی، تمرکز در موضوعی ثابت در یک زمان طولانی، بسیار مشکل است. بسیاری از دانش‌آموزان علاقه‌مند هستند تا یک مبحث از یک درس را به‌طور کامل بخوانند، به‌جای این‌که پس از مطالعه یک درس، نوع درس و مبحث موردنظر را تغییر دهند. این موضوع در این قبیل دانش‌آموزان معمولاً با کلمهٔ مشهور «ببندم» شروع می‌شود و دانش‌آموز ادعا می‌کند که می‌خواهد مثلاً امروز یک مبحث را ببندد و بعد به سراغ درس‌های دیگر برود و این امر موجب خستگی ذهنی دانش‌آموز و افت سرعت و کیفیت مطالعهٔ او خواهد شد؛ بنابراین متنوع خواندن و تغییر فازهای مطالعاتی در طول روز، می‌تواند به شادابی ذهنی دانش‌آموز و افزایش تمرکز او کمک کند.
توالی یک‌درمیان مطالعهٔ دروس اختصاصی و عمومی:
بهتر است دانش‌آموز هنگام برنامه‌ریزی در فواصل مطالعهٔ دروس اختصاصی، مطالعه دروس عمومی را قرار دهد تا با تغییر فاز از دروس استدلالی به دروس حفظی، فعالیت سلول‌های مرتبط با استدلال و سلول‌های مرتبط با حفظ کردن در مغز جابه‌جا شده و تنوع و استراحت بیشتری برای مغز ایجاد شود.
پرهیز از بلند خوانی:
گفته می‌شود چون دانش‌آموزی که با صدای بلند درس می‌خواند، صدای خود را می‌شنود، این مسئله بر روی تمرکز او اثر منفی دارد. موارد دیگری چون کاهش سرعت مطالعه و یا اتلاف انرژی نیز به‌عنوان دلایل نفی بلند خوانی مطرح گردیده که نمی‌توانند دلایل منطقی برای نفی آن در مطالعه همهٔ دروس باشند. مورد دیگر در نفی بلند خوانی، توجه به این امر است که کمتر دیده‌شده که مثلاً یک دانشمند، با صدای بلند مطالعه کند.
سرعت معمول حرف زدن، کمتر از ۲۰۰ کلمه در دقیقه است که این سرعت برای خواندن کم است، زیرا سرعت مطالعه در خواندن معمولی حدود 400 کلمه در دقیقه با درک ۷۰٪ است.
مطالعه خط بر:
درصورتی‌که دانش‌آموز هنگام مطالعه با انگشت یا مداد خطوط را همراهی کند، مطالعه خط بر انجام داده است که این اقدام، تأثیر بسزایی بر تمرکز او خواهد داشت، زیرا چشم به عقب جهش نمی‌کند، روی کلمات مکث بی‌جا صورت نمی‌گیرد، سرگردانی بین خطوط به وجود نمی‌آید و سرعت مطالعه کم نمی‌شود.
شروع به مطالعه بلافاصله پس از نشستن پشت میز مطالعه:
دانش‌آموز باید یاد بگیرد که قبل از نشستن پشت میز مطالعه، تمام افکار و اندیشه‌های مزاحم و درگیر کننده را کنار بگذارد و اساساً زمانی پشت میز مطالعه بنشیند که فقط بخواهد مطالعه کند و بلافاصله بعد از نشستن پشت میز، مطالعه را شروع کند تا فرصتی برای خیال‌پردازی و پروازهای ذهنی وجود نداشته باشد و همهٔ مشکلات و دل‌مشغولی‌ها، قبل از نشستن پشت میز مطالعه، به زمانی دیگر موکول شود.
مطالعه تحت نظر:
یکی از مهم‌ترین اقدامات برای افزایش تمرکز در دانش‌آموز، مطالعهٔ تحت نظر (Study under observation) است که طی آن، فرد اصطلاحاً زیر نظر بوده و مجبور است تمرکز کافی داشته باشد. مثل زمانی که در کتابخانه مشغول مطالعه است و نمی‌تواند با خود حرف بزند یا بخندد یا پروازهای ذهنی طولانی داشته باشد، زیرا همواره چشم‌هایی در اطراف او هستند که او را کنترل می‌کنند و همین موضوع، باعث افزایش تمرکز دانش‌آموز خواهد شد. اخیراً مطالعه در اتاق درباز و محیط آرام، به دلیل احساس کنترل شدن فرد از بیرون، به‌عنوان راهی برای افزایش تمرکز مطرح شده است.
زنگ تمرکز (شرطی‌سازی ذهنی):
اگر میزان حواس‌پرتی دانش‌آموز خیلی زیاد باشد و مکرراً صورت پذیرد، یکی از بهترین روش‌های عملی برای افزایش تمرکز، زنگ تمرکز است که دانش‌آموز می‌تواند برحسب میزان حواس‌پرتی، ساعت را هر ۱۰ تا ۲۰ دقیقه کوک کند تا در فواصل زمانی یکسانی، یک تک‌زنگ بزند. به‌این‌ترتیب، اگر دانش‌آموز تمرکز نداشته و حواسش پرت باشد، هر بار که صدای زنگ را می‌شنود به‌منزلهٔ تذکری است که او را برای عدم تکرار حواس‌پرتی شرطی خواهد کرد و اگر هنگام شنیدن صدای زنگ، حواسش جمع باشد، عملاً از این‌که تمرکز داشته خوشحال شده و در فکر خودش جایزه می‌گیرد و باز هم به تمرکز داشتن شرطی می‌شود؛ بنابراین در هر دو حالت، زنگ تمرکز به تمرکز او کمک شایانی خواهد نمود. حال اگر بعد از مدتی ساعت موردنظر را کنار بگذارد، طبق مکانیسم شرطی‌سازی، صدای زنگ در فواصل مذکور خودبه‌خود در ضمیر ناخودآگاه شنیده می‌شود و به حفظ تمرکزش کمک خواهد کرد.
مراجعه به روان‌پزشک:
در بسیاری از موارد علت عدم تمرکز، اختلالات ارگانیک یا هورمونی است که صرفاً با تشخیص روان‌پزشک و تجویز دارو و یا ارجاع از طریق روان‌پزشک به متخصصین داخلی و غدد، قابل‌حل است و تقریباً استفاده از هیچ‌کدام از روش‌های فوق مؤثر نیست!
مثلاً فردی که دچار پرکاری تیروئید است و میزان تیروکسین در خونش بالاست و همواره اضطراب دارد، مسلماً نمی‌تواند تمرکز چندانی داشته باشد (چون اضطراب، ضد تمرکز عمل می‌کند بنابراین برای رفع عدم تمرکز چنین دانش‌آموزی، تنها راه‌حل، تجویز دارویی است که عملکرد تیروئید و میزان تیروکسین را در حد مطلوب نگه دارد)
عوامل مؤثر بر تمرکز در کلاس درس:
۱) نشستن روی نیمکت‌های جلوتر کلاس
۲) فعال بودن و مشارکت مؤثر
۳) پیش‌خوانی
4) دقت به بیان معلم (آغاز و پایانش) و پرسیدن سؤال از او
۵) یادداشت‌برداری و جزوه‌نویسی، توأم با گوش دادن
6) عدم صحبت با همکلاسی‌ها در زمان تدریس
۷) حضور به‌موقع در کلاس
۸) ایجاد علاقه و انگیزه نسبت به معلم
۹) تغییر ذهنیت منفی نسبت به برخی از دروس یا مباحث (عدم پیش‌داوری)
۱۰) برقرار کردن ارتباط چشمی با معلم (eye contact)
تمریناتی جهت افزایش تمرکز دانش‌آموزان:
۱) چشمان خود را ببندید و دو انگشت اشاره خود را درحالی‌که دست‌ها را در امتداد عرض شانه قرار داده‌اید، به یکدیگر نزدیک کنید به‌گونه‌ای که نوک دو انگشت به یکدیگر برخورد کند.
۲) چند شیشه عطر را در کنار هم گذاشته و تفاوت بوی آن‌ها را بررسی کنید سپس آن‌ها را همراه با اسم آن‌ها در حافظه بویایی خود ثبت کنید.
۳) هنگام نوشتن، می‌توانید از علائمی مثل ویرگول، نقطه، علامت سؤال و خط تیره به طرز صحیح استفاده کنید.
۴) چشمان خود را ببندید و رقم (1) را در ذهن خود مجسم کنید، سپس سعی کنید عدد (۱) را به‌صورت واضح ببینید و بعد با پاک کردن عدد (۱) از صفحهٔ ذهن، به عدد (۲) بپردازید.
5) از عدد ۳۰۰ به‌طور متوالی ۳ واحد کم کنید تا به ۲۰۱ برسید. سپس از ۲۰۰ شروع کنید و به‌طور متوالی ۲ واحد کم کنید تا به ۱۰۰ برسید و بعدازآن از ۱۰۰ شروع کنید و به‌طور متوالی ۱ واحد کم کنید تا به صفر برسید. برای افزایش تمرکز در دانش‌آموزانی که وضعیت ریاضی بهتری دارند، بهتر است از عددی بزرگ و غیر رند، شمارشی معکوس به‌صورت مضرب ۳ یا ۷ انجام شود، مثال: ۲۲۵۱-۲۲۴۸-۲۲۴۵
6) اگر عادت دارید که با یک دست موهای خود را شانه کنید یا مسواک بزنید از امشب، این کارها را با دست مخالف انجام دهید.
7) می‌توانید در مواقع عادی، ساعت مچی خود را وارونه ببندید تا هنگام خواندن آن، مجبور به تمرکز بیشتر شوید.
8) یک خودکار یا مداد را بین دو انگشت خود قرار دهید و سعی کنید خودکار را از ابتدای دو انگشت به انتهای آن‌ها برسانید.
9) ماهیگیری نیز می‌تواند یک تمرین ویژه برای افزایش تمرکز تلقی شود.
10) روی مقوا ۷ دایرهٔ هم‌مرکز رسم کنید، به‌طوری‌که فاصلهٔ بین شعاع دایره‌ها یکسان و یک دایرهٔ مرکزی داشته باشید. اعداد ۱ تا ۵۰ را به‌صورت تصادفی و یا اتفاقی روی دایره‌ها بنویسید، توجه شود که عدد آخر که می‌تواند ۵۰ باشد روی دایرهٔ مرکزی نوشته شود. سپس مقوا را در برابر خویش قرار دهید و شروع به پیدا کردن اعداد از ۱ تا ۵۰ نمایید، اگر در میان راه فراموش کردید که دنبال کدام عدد بودید، کار را از ابتدا شروع کنید.
توصیه‌هایی برای افزایش تمرکز به دانش‌آموزان:
1. بلافاصله پس از نشستن در پشت میز مطالعهٔ خود، مطالعه را شروع کنید.
۲. مکان مناسب برای مطالعه داشته باشید و سعی کنید از میز و صندلی مناسب استفاده کنید. هیچ‌گاه در مکان مطالعهٔ خود، کار دیگری انجام ندهید.
۳. سرعت بالا در مطالعه باعث افزایش تمرکز در شما خواهد شد؛ پس سعی کنید در حد توان خود، با بالاترین سرعت مطالعه کنید.
4. علاقه نسبت به مطلب موردمطالعه، به تمرکز شما کمک خواهد کرد؛ پس سعی کنید باعلاقه مطالعه کنید تا کمتر دچار حواس‌پرتی شوید.
5. بلند خوانی یک عادت بد و متأسفانه رایج در بین داوطلبان است که آسیب‌های آن (ازجمله به هم زدن تمرکز)، بیشتر از فواید آن است. سعی کنید این عادت را کنار بگذارید.
6. استراحت و فاصلهٔ بین یادگیری نیز ازجمله عوامل مؤثر بر افزایش تمرکز است. فراموش نکنید که در زمان فعالیت و خستگی زیاد، تمرکز شما به شکل چشمگیری کاهش خواهد یافت.
7. تغذیهٔ مناسب، از دیگر اصول برای افزایش تمرکز است که در مبحث تغذیه به‌تفصیل راجع به آن صحبت شده است.
۸. اتاق مطالعهٔ خود را تمیز و مرتب نگاه دارید. ضمناً تا حد امکان، آن را از تصاویر خالی کنید نور، دما و هوای اتاق خود را نیز مطبوع نگاه دارید.
۹. توصیه می‌شود به‌صورت رسمی و پشت میز مطالعه درحالی‌که همه‌چیز مرتب و منظم است درست مثل مدیری که می‌خواهد پشت میزش مشغول به کار شود، مطالعه را به‌طورجدی شروع کنید.
۱۰. مطالعه به‌صورت درازکش، لمیده و… ممنوع است، زیرا ضمن از بین بردن تمرکز داوطلب باعث خواب‌آلودگی می‌شود.
